Gospodarka cyrkularna w modelu biznesowym na rzecz zrównoważonego rozwoju

Termin „model biznesowy” jest stosunkowo nowy. Wcześniej temat ten był traktowany marginalnie, ale od przełomu XX i XXI wieku badania na ten temat prowadzone są na szerszą skalę. Stało się to wtedy, gdy podjęto próbę znalezienia wspólnych cech przedsięwzięć zapewniających trwały wzrost wartości firmy.

Początkowo w badaniach starano się zdefiniować, czym są modele biznesu – miały one być połączeniem strategii rozwoju firmy i odpowiedniej organizacji procesów, sprzyjających realizacji tej strategii . Obecnie jednak postrzega się je w nieco inny sposób. Model biznesowy według Osterwaldera i Pigneura to zbiór strategicznych decyzji, które określają, w jaki sposób organizacja tworzy, komunikuje i przechwytuje wartość poprzez działania wewnętrzne i relacje z interesariuszami, w tym z dostawcami i klientami.

Aby to osiągnąć, firma potrzebuje odpowiedniej strategii opartej na gromadzeniu zasobów przekształcanych na dalszym etapie w gotowy produkt, który jest źródłem dochodu dla firmy, a jednocześnie czymś, na czym budowane są relacje firma-klient. Istotą współczesnego systemu gospodarczego jest pomnażanie kapitału spowodowane wzrostem masy wykorzystywanych zasobów i ich szybszym obiegiem w procesie produkcji. Warunkiem funkcjonowania takiego systemu jest absorpcja nowych obszarów, poszukiwanie nowych źródeł energii, surowców, zasobów ludzkich czy stymulowanie postępu technologicznego [1].

Źródło: https://unsplash.com/photos/3rNvnnO7avY

Okres globalnej industrializacji charakteryzował się coraz większą efektywnością wykorzystania materiałów i energii. Od początku XX wieku można było zaobserwować znaczny spadek energochłonności (0,68% rocznie) i materiałochłonności (nawet 1% rocznie). Nie przyczyniło się to jednak do zmniejszenia konsumpcji.

Zauważa się, że wzrost gospodarczy, dotychczas postrzegany jako uniwersalny środek rozwiązywania wszelkich trudności, staje się obecnie źródłem największych problemów świata. Imperatyw wzrostu określa model ekonomiczny, który sprowadza się do stałego zwiększania tempa i wielkości produkcji oraz konsumpcji. Prowadzi to do szeregu negatywnych konsekwencji, w tym do wyczerpywania się zasobów naturalnych, zmniejszania bioróżnorodności czy generowania coraz większych strumieni odpadów

Liniowy model wzrostu gospodarczego (weź – użyj – wyrzuć), na którym opierano się w przeszłości, nie odpowiada już potrzebom współczesnych społeczeństw w zglobalizowanym świecie. Obecnie najbardziej popularnym modelem jest model gospodarki cyrkularnej, na temat którego ukazuje się coraz więcej publikacji, o którym dużo się mówi, a który staje się także swoistym przykładem odpowiedzialnego przedsiębiorstwa [2].

Źródło: https://unsplash.com/photos/SLIFI67jv5k

Gospodarka cyrkulacyjna to rodzaj gospodarki, w której wartość produktów, materiałów i zasobów jest utrzymywana tak długo, jak to możliwe, a wytwarzanie odpadów jest ograniczone do minimum. W tym znaczeniu można ją zdefiniować jako zrównoważoną, niskoemisyjną, efektywnie korzystającą z zasobów i konkurencyjną. Jej główne założenia skupiają się na rozwiązaniu konfliktu związanego z nadmiernym zużyciem zasobów, a nacisk kładzie się na ponowne wykorzystanie, ciągłe odbudowywanie i używanie tego, co odnawialne. Jest to zatem przejście z tzw. podejścia „od kołyski do grobu” na podejście „od kołyski do kołyski”. Opiera się ona na czterech podstawowych zasadach: redukcji produktu, ponownego użycia produktu, odzysku produktu i recyklingu produktu po zakończeniu okresu efektywnego użytkowania. W gospodarce cyrkularnej przyjęto więc założenie, że wartość materiałów i energii wykorzystanych w produktach zostanie utrzymana w całym łańcuchu wartości przez optymalny czas, a powstałe odpady (jeśli takie istnieją) stanowią potencjalny surowiec.

Koncepcja gospodarki cyrkularnej opiera się na założeniu, że jest ona ciągłym cyklem rozwoju. Pozwala on zachować i wzbogacić kapitał naturalny, przy jednoczesnej optymalizacji zwrotów z surowców i minimalizacji ryzyka systemowego poprzez efektywne zarządzanie przepływami materiałowymi. Ważne jest tu zapewnienie warunków do tworzenia większej liczby miejsc pracy przy wykorzystaniu i marnowaniu mniejszej ilości zasobów niż obecnie. Dlatego uważa się, że przejście na gospodarkę bardziej cyrkularną może sprzyjać konkurencyjności i innowacyjności poprzez stymulowanie nowych modeli biznesowych i technologii oraz ułatwiać innowacje społeczne.

Założenia koncepcji gospodarki cyrkularnej pojawiły się w polityce i strategii Unii Europejskiej już w Szóstym Programie Działań na rzecz Środowiska Wspólnoty Europejskiej. Podkreślono w nim znaczenie działań promujących racjonalne gospodarowanie zasobami naturalnymi i właściwą gospodarkę odpadami, wskazując na konieczność dematerializacji gospodarki, zwiększenia efektywności wykorzystania zasobów oraz zmniejszenia ilości wytwarzanych odpadów. W Europie wprowadzanie zasad realizacji GOZ do polityk i strategii UE rozpoczęło się od 2014 r., wyraźnie wskazując, że model gospodarczy powinien być dostosowany do gospodarek krajów członkowskich. GOZ opisano jako strategię rozwoju, która umożliwia wzrost gospodarczy przy jednoczesnej optymalizacji zużycia zasobów, głęboko przekształca łańcuchy produkcyjne i wzorce konsumpcji oraz przeprojektowuje systemy przemysłowe [3].

Źródło: https://pixabay.com/pl/illustrations/recyklingu-recykling-znak%c3%b3w-odpady-1341372/

Pomimo wielu zalet i przyszłościowego charakteru, gospodarka cyrkulacyjna wciąż nie znajduje się w centrum głównego nurtu praktyk zarządzania. Bardzo trudno jest przekonać inwestorów, że korzystanie z tego typu projektów będzie miało charakter zrównoważony. Na obecnym etapie nie dysponujemy jeszcze bazą opisanych doświadczeń historycznych, bezpośrednio i bezsprzecznie wskazujących na skuteczność stosowania tego typu praktyk. Zniechęcającym faktem dla przedsiębiorców jest także szereg przepisów administracyjnych, które za tym idą [4].

Jedynym jak dotąd czynnikiem, który zachęca niektóre firmy do wprowadzenia gospodarki cyrkulacyjnej do swojej działalności, jest presja etyczna. Organizacje ekologiczne i rosnąca świadomość ludzi na temat konieczności dbania o środowisko naturalne stanowią znaczącą siłę nacisku, która skłania firmy do zmiany modelu działania.

Nadal jednak dominuje model oceny ekonomicznej, skoncentrowany na krótkoterminowych stopach zwrotu. Utrudnia to zastąpienie oceny efektywności ekonomicznej szerszym podejściem ekologicznym i ekonomicznym.

O tym, jak trudno jest przekonać inwestorów do rozszerzenia kryteriów zaangażowania kapitału poza efektywność ekonomiczną opartą na bieżących cenach rynkowych, świadczą porównania indeksów giełdowych, które nie ujawniają jednoznacznie przewagi wycen przedsiębiorstw deklarujących zrównoważony rozwój w stosunku do przedsiębiorstw tradycyjnie zorientowanych na rynek. Idea przedsiębiorstwa godzącego wzrost gospodarczy z poszanowaniem wartości środowiskowych i społecznych stopniowo wkracza do głównego nurtu, czego przejawem są m.in. nowe modele biznesowe, w tym modele gospodarki cyrkularnej.

Dodatkową trudnością, z jaką spotykają się w tym przypadku przedsiębiorcy, jest konieczność pogodzenia efektywności ekonomicznej z ograniczeniami fizycznymi wynikającymi z recyklingu. Koncepcja gospodarki cyrkularnej jest łatwiejsza do analizowania i wdrażania na poziomie makro- i mezoekonomicznym, gdy dotyczy systemu gospodarczego jako całości. Taki poziom pozwala na rozszerzenie rachunku ekonomicznego o koszty społeczne, które często pozostają poza zakresem wpływu na decyzje przedsiębiorstwa. Również na poziomie makro- i mezoekonomicznym większe znaczenie mają decyzje administracyjne, które umożliwiają osiąganie celów trudnych do zrealizowania za pomocą mechanizmu rynkowego [5].

Źródło: https://pixabay.com/pl/illustrations/deska-strza%c5%82ki-tarcza-uwaga-zmiana-978179/

Koncepcja gospodarki cyrkularnej opiera się jednak na zupełnie innych założeniach. Jej celem jest ciągły cykl rozwojowy i wzbogacanie kapitału naturalnego, przy jednoczesnej optymalizacji zwrotów z surowców i minimalizacji ryzyka systemowego poprzez efektywne zarządzanie przepływami materiałowymi. Istnieje pięć podstawowych cech gospodarki cyrkularnej:

1. Odpady są „zaprojektowane”. Cele gospodarki cyrkularnej obejmują systematyczną eliminację odpadów. Materiały techniczne, takie jak polimery, stopy i inne produkty działalności człowieka powinny być projektowane w taki sposób, aby można je było odzyskiwać, odnawiać i ulepszać. Pozwoli to zmniejszyć nakłady energetyczne i zmaksymalizować zachowaną wartość (zarówno pod względem ekonomicznym, jak i zasobowym).
2. Różnorodność tworzy siłę. W gospodarce ekosystemowej wielkość poszczególnych sektorów musi być zrównoważona. Jest to podobne do zmian środowiskowych, których motorem jest różnorodność biologiczna. Stwarza to warunki do długotrwałego rozwoju.
3. Gospodarka jest zasilana energią ze źródeł odnawialnych. Ponieważ gospodarka cyrkulacyjna dąży do rozdzielenia wykorzystania zasobów i zwiększenia odporności systemu gospodarczego, energia wykorzystywana do jej napędzania powinna być z natury odnawialna.
4. Myślenie systemowe ma zasadnicze znaczenie. Cały świat składa się z wielu systemów. Składają się one z takich elementów, jak firmy, ludzie, środowisko i przyroda. Wszystkie one są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Skuteczność zmian w kierunku gospodarki cyrkulacyjnej jest określana poprzez uwzględnienie wszystkich tych zależności i wynikających z nich konsekwencji.
5. Ceny lub inne mechanizmy sprzężenia zwrotnego odzwierciedlają rzeczywiste koszty. W gospodarce cyrkulacyjnej ceny pełnią rolę wskaźników. Ich skuteczność zależy od tego, czy są w stanie odzwierciedlić wszystkie koszty, w tym koszty negatywnych efektów zewnętrznych [6].

Źródło: https://unsplash.com/photos/OTDyDgPoJ_0

Dyskusje na temat gospodarki cyrkulacyjnej toczą się na całym świecie i jest to obecnie jeden z najważniejszych tematów w biznesie. W rzeczywistości rozwój firmy można przyspieszyć dzięki strategiom ukierunkowanym na naprawę i odnawianie produktów lub zastępowanie ich usługami (tworzenie dodatkowej wartości w istniejących produktach i usługach), dodawanie wartości do produktów poprzez wprowadzanie zmian w projekcie lub funkcjonalności (zwiększanie innowacyjności produktów i usług) oraz odpowiednie i najbardziej efektywne wykorzystanie zasobów, co prowadzi do zmniejszenia kosztów operacyjnych [7].

Przejście do gospodarki bardziej cyrkularnej wymaga zmian w każdym ogniwie łańcucha wartości, od projektowania produktów po nowe modele biznesowe i rynkowe, od nowych sposobów przekształcania odpadów w zasoby po nowe zachowania konsumentów. Wymaga to całkowitej zmiany systemowej i innowacji nie tylko w zakresie technologii, ale także organizacji, świadomości społecznej, metod finansowania i polityki. Szacuje się, że poprawa oszczędności zasobów w całym łańcuchu wartości może zmniejszyć zapotrzebowanie na surowce o 17-24% do 2030 r., a lepsze wykorzystanie zasobów może przynieść europejskiemu przemysłowi oszczędności rzędu 630 mld euro rocznie. Należy pamiętać, że przejście do gospodarki cyrkularnej może być największą rewolucją w globalnej gospodarce od 250 lat, a jednocześnie szansą na zmiany w procesie organizacji produkcji i konsumpcji. Kluczem do sukcesu i trwałej przewagi konkurencyjnej w tej dziedzinie jest „inteligentne” wykorzystanie materiałów pochodzących z recyklingu, dzięki czemu ogromne inwestycje firm w nowe technologie i niestandardowe rozwiązania przyniosą efekty w postaci całkowitego wyeliminowania pojęcia „końca życia produktu” na rzecz szerokiego wykorzystania odpadów w różnych obszarach przedsiębiorstwa.

Źródło: https://unsplash.com/photos/RkIsyD_AVvc

Wdrażanie założeń gospodarki cyrkularnej jest procesem. Rozpoczyna się od zdefiniowania wizji przedsiębiorstwa. W tym celu konieczne jest stworzenie nadrzędnych zasad, a także wprowadzenie zmian w ładzie korporacyjnym. Ponadto identyfikuje się możliwości i cele do osiągnięcia.

Kolejnym krokiem jest wybór modelu biznesowego, który umożliwi transformację w kierunku gospodarki cyrkularnej. Sukces we wdrażaniu założeń gospodarki cyrkularnej zależy od współpracy pomiędzy poszczególnymi działami firmy (m.in. zaopatrzenie, łańcuch dostaw, produkcja, marketing).

Najważniejsze wyzwania stojące przed sektorem biznesu można podzielić na grupy za pomocą schematu ReSOLVE (Regenerate, Share, Optimize, Loop, Virtualise, Exchange). Wyróżnia on sześć głównych obszarów działań wspierających przejście do gospodarki cyrkulacyjnej.

1. Regeneracja jest działaniem mającym na celu przestawienie się na odnawialne materiały i źródła energii, czyli praktyczną realizacją idei powrotu odzyskanych zasobów biologicznych do biosfery.
2. Dzielenie się z innymi użytkownikami to fantastyczny sposób na maksymalne wykorzystanie produktu lub usługi. Ideę tę można realizować poprzez dzielenie się prywatnymi zasobami (na zasadzie peer-to-peer) lub udostępnianie publicznej puli produktów wielokrotnego użytku (secon-hand).
3. Działania optymalizacyjne koncentrują się przede wszystkim na zwiększaniu wydajności i efektywności produktu oraz na usuwaniu odpadów w procesie produkcji i w łańcuchu dostaw. Co ważne, optymalizacja nie wymaga zmiany produktu czy technologii.
4. Pętla – utrzymywanie obiegu zamkniętego komponentów i materiałów poprzez np. ponowne wykorzystanie produktów, recykling, odzyskiwanie surowców, minimalizowanie strat materiałowych i energetycznych
5. Wirtualizacja – to model działania zakładający dostarczanie określonej użyteczności wirtualnie, a nie materialnie.
6. Wymiana – polega na zastosowaniu nowoczesnych technologii oraz wyborze nowoczesnych produktów i usług. Stare materiały zastępuje się nowymi, zaawansowanymi technologiami [8].

Źródło: https://pixabay.com/pl/photos/poj%c4%99cie-cz%c5%82owiek-dokumenty-osoby-1868728/

Gospodarka cyrkulacyjna jest ważnym aspektem procesu modernizacji gospodarki europejskiej i kluczem do modelu gospodarki opartej na ponownym wykorzystaniu zasobów. Powinniśmy dążyć do stworzenia systemu, w którym główną domeną będzie ochrona środowiska naturalnego dla przyszłych pokoleń. Ważne dla rozwoju gospodarczego jest również to, aby wszelkie zmiany wprowadzane były również w celu lepszego zaspokajania ważnych potrzeb społecznych, tworzenia nowych relacji społecznych, a w szczególności osiągania dobra wspólnego. Chodzi tu o wzajemność. Możliwości, jakie niesie ze sobą gospodarka cyrkularna, sprawiają, że firmy, które skutecznie przekształcą swoje modele biznesowe, mogą liczyć na wymierne korzyści. Wiąże się to jednak z licznymi wyzwaniami. Konieczne jest dokonanie głębokich zmian w wielu obszarach działalności przedsiębiorstwa, aby wdrożyć rozwiązania oferowane przez gospodarkę cyrkularną [9].

Do największych wyzwań należą: wprowadzanie znaczących modyfikacji w projektach produktów lub projektowanie ich od podstaw, wdrażanie nowych technologii (np. druk 3D), zwiększanie wydajności i trwałości oferowanych produktów, przechodzenie na odnawialne źródła energii i materiały, identyfikacja wartościowych odpadów i ich ponowne wykorzystanie. Sprostanie im wszystkim musi być stopniowe, ale całkowite. Przede wszystkim konieczne jest podejście systemowe, skoncentrowane na wzajemnych powiązaniach w organizacji. Pomocne mogą być przykładowe schematy wdrażania. Proces ten powinien być dostosowany do konkretnego przedsiębiorstwa, ze szczególnym uwzględnieniem jego specyfiki, możliwości i ograniczeń, ponieważ nie istnieje jeden ogólny schemat wdrażania modelu gospodarki cyrkularnej, który można by zastosować we wszystkich rodzajach firm.

Źródło: https://unsplash.com/photos/KP6XQIEjjPA